Srpsko prosvjetno i kulturno društvo „Prosvjeta“ je osnovano 1902. godine u Sarajevu sa ciljem očuvanja srpske kulture i identiteta u Bosni i Hercegovini. Nastalo je kao samonikla, klasična demokratska asocijacija dobronamernih građana, poklonika svoje nacionalne kulture i prosvete. Po svom značaju „Prosvjeta“ se duže vremena nalazila odmah iza Srpske pravoslavne crkve, a po nekim aktivnostima je čak i prednjačila, odgovarajući na specifične potrebe srpske kulture u 20. veku.

Istorijat

Period 1902 – 1949.

Osnovano je u Sarajevu 1902. godine u multikulturnom i multietničkom okruženju Austro-ugarske monarhije i ubrzo je postalo najznačajnije srpsko udruženje građana. Dok su u stvaranju prvih kulturnih društava glavnu ulogu imali učitelji i trgovci, za osnivanje društva „Prosvjeta“ najzaslužnija je akademski obrazovana srpska omladina, koja se posle studija vraćala u zemlju i odmah uključivala u javni život. Prva organizacija srpske inteligencije pristupila je stvaranju novog tipa udruženja u oblasti kulturnog i prosvjetnog života, zasnovanog na širim koncepcijama i usklađenom sa stvarnim narodnim potrebama. U to vreme, najaktivnija potreba je bila pružanje pomoći u školovanju đaka i studenata, jer je domaća inteligencija veoma sporo stasala. Od okupacije 1878. godine do osnivanja „Prosvjete“, tj. za 24 godine, gimnaziju u Bosni i Hercegovini završilo je svega 70% domaćih gimnazijalaca. Kada je osnovana „Prosvjeta“, bilo je ukupno oko 30 Srba visokoškolaca u Bosni i Hercegovini. U Sarajevu, 20. decembra 1901. godine 29 srpskih intelektualaca su uputili molbu zemaljskoj vladi da se osnuje društvo „Prosvjeta“ koje bi pružalo materijalnu pomoć đacima i studentima, te radilo na prosvećivanju naroda BiH. Od samog osnivanja SPKD „Prosvjeta“, pa do zabrane njenog rada 1949. godine, oko društva su se okupljali najveći intelektualci tog vremena: Petar Kočić, Aleksa Šantić, Jovan Dučić, Pero Slijepčević, Grigorije Petrov, Jovan Cvijić i drugi, koji su ne samo svojom velikim stvaralačkom i kreativnom energijom podsticali rad Društva, već su ga kao legatori i materijalno pomagali. Ovo kulturno društvo je zabranjivano dva puta u oba svetska rata, a 1949. godine u vreme socijalističkog pogleda na svet, samo je donelo odluku o likvidaciji, da bi se ponovo obnovilo 1990. godine. Delovanje i rad SPKD „Prosvjeta“ – Sarajevo se od njenog osnivanja 1902. godine, pa do konačne zabrane delovanja nacionalnih društva BiH 1949. godine može pratiti u tri različita državna uređenja (period austrougarske okupacije BiH, Kraljevine Jugoslavije i FNR Jugoslavije). Međutim, bez obzira na turbulentne istorijske prilike, kada je rad Društva prekidan, 1914. i 1941. godine, zacrtane smernice i ciljevi Prosvjete, sa nekim modifikacijama, uglavnom su ostajali isti, odnosno njena prioritetna usmerenja: Školovanje omladine, kulturno i prosvetno uzdizanje srpskog i ostalih naroda BiH, osnivanje biblioteka, osnivanje izdavačke delatnosti i popularizacija knjiga u narodu i ostale aktivnosti.

Period od 1993. godine do danas

Obnovljena je 1990. godine na Vidovdan, u sali Narodne i univerzitetske bibilioteke u sarajevskoj gradskoj kući od strane grupe intelektualaca predvođenih akademikom Vojislavom Maksimovićem. Bez obzira na ratne uslove koji su vladali u ovom periodu, društvo je, zahvaljujući entuzijazmu funkcionisalo, tako što predsednik i glavni odbor nastavljaju rad u Foči uz odbore na teritoriji Republike Srpske, kao i u Tuzli i Zenici. Osnivačka Skupština SPKD “Prosvjete” – Sarajevo održana je u toku ratne 1993. godine i od tada deluje samostalno u odnosu na društvo u Republici Srpskoj. Danas deluju dve „Prosvjete“, jedna u Sarajevu, i druga sa sjedištem u Istočnom Sarajevu sa odborima širom Republike Srpske. Institut za intelektualno vlasništvo BiH doneo je 2013. odluku kojom je proglasio Srpsko kulturno-prosvjetno društvo /SKPD/ “Prosvjeta”, sa sedištem na Palama, za jedinog pravnog sledbenika naziva i znaka ovog društva sa pravom korišćenja u BiH.